Stanisław Kostka h. Dąbrowa (1550–1568), święty, jezuita. Ur. najprawdopodobniej w grudniu, w Rostkowie pod Przasnyszem. Ochrzczony został w kościele farnym p. wezw. św. Wojciecha w Przasnyszu. Był drugim synem Jana (1525?–1576), kasztelana zakroczymskiego, oraz Małgorzaty z Kryskich h. Prawdzic (zm. 1588?), siostrzeńcem Stanisława i Wojciecha Kryskich (zob.).
Wykształcenie początkowe otrzymał S. w domu rodzinnym, od r. 1562 pod kierunkiem Jana Bilińskiego; z pewnością nie był uczniem Grzegorza z Sambora ani nie uczęszczał do szkoły w Pułtusku, jak twierdzi starsza literatura. W lipcu 1564 razem ze starszym bratem Pawłem (1549–1607), został wysłany pod opieką Bilińskiego na dalszą naukę do kolegium jezuickiego w Wiedniu, gdzie został przyjęty na trzeci rok gramatyki. Zamieszkał w konwikcie dla młodzieży ze stanu rycerskiego, tzw. Collegium Nobilium, kiedy jednak w marcu 1565 budynek konwiktu został jezuitom odebrany przez cesarza Maksymiliana II, przeniósł się wraz z innymi Polakami na stancję do domu luteranina Kimberkera przy placu Kiermark (obecnie na rogu ulic Kurrentgasse i Steindlgasse).
S. był uczniem pilnym i pojętnym, o czym świadczą zachowane po nim notatki oraz opinie wychowawców. Mimo początkowych trudności związanych ze zmianą programu i metod nauczania, w ciągu trzech lat przerobił trzeci rok gramatyki (tzw. syntaksę), poetykę i retorykę, i jak pisał o nim o. W. Piringer: «nie tylko nie był słabszy od kogokolwiek, ale prześcignął wszystkich tych, którzy niedawno byli przed nim» (Arch. Rom. S. I., Germ. 140 k. 30). Należał do założonej w r. 1564 Sodalicji Mariańskiej i bractwa św. Barbary. W grudniu 1565 lub 1566 w czasie ciężkiej choroby jego życie duchowe wzbogacone zostało doznaniami mistycznymi, z których do najważniejszych należały mistyczna Komunia św. oraz wizja Madonny powierzającej S-owi Dzieciątko Jezus. Pod wpływem doświadczeń mistycznych utwierdził się w pragnieniu wstąpienia do Tow. Jezusowego; w życiu codziennym naśladował styl zakonny (długie modlitwy, rozmyślania i medytacje, posty i pokuty), co jednak spotkało się z dezaprobatą brata Pawła i najbliższego otoczenia.
Obawiając się, że sprzeciw ojca uniemożliwi mu realizację powołania zakonnego, S. po zasięgnięciu opinii kaznodziei cesarzowej Marii, o. F. Antonio, od którego otrzymał list polecający do generała zakonu, 10 VIII 1567 potajemnie opuścił Wiedeń i pieszo przez Augsburg dotarł we wrześniu do kolegium jezuitów w Dilingen, gdzie przebywał P. Kanizy, przełożony prowincji zakonnej Górnych Niemiec. Kanizy, podobnie jak prowincjał Austrii L. Maggio, obawiał się konsekwencji przyjęcia S-a do zakonu bez zgody rodziców, dlatego zdecydował się wysłać go do Rzymu wraz z dwoma innymi zakonnikami, Jakubem Genueńczykiem i R. Fabrycjuszem. W liście do przełożonego generalnego F. Borgia napisał o młodym kandydacie: «wiele się po nim spodziewamy». Po długiej i wyczerpującej podróży 25 X t.r. przybył S. do domu zakonnego jezuitów w Rzymie i 28 X został przyjęty do nowicjatu. Zamieszkał początkowo w Domu Profesów przy kościółku Santa Maria della Strada, następnie, po trzydziestodniowym okresie próbnym w Kolegium Rzymskim, skierowany został do Domu Nowicjatu przy kościele p. wezw. św. Andrzeja na Kwirynale. Wraz z nim nowicjat odbywali m.in. Stanisław Warszewicki i R. Acquaviva, późniejszy misjonarz w Indiach, męczennik i błogosławiony. W marcu lub kwietniu 1568 złożył S. śluby zakonne (tzw. vota prima). W sierpniu t.r. zapadł na malarię i zmarł po kilku dniach choroby, ok. godziny 23 dn. 14 VIII 1568.
S. pochowany został w kościele św. Andrzeja na Kwirynale. Podczas pogrzebu przy jego trumnie, wbrew zwyczajom zakonnym przybranej kwiatami, tłumnie gromadził się lud rzymski. Współczesnym imponowała stałość S-a w dążeniu do zrealizowania powołania oraz zjednoczenie z Bogiem, jakie uwidaczniało się w jego życiu duchowym, obcowaniu z ludźmi i wypełnianiu obowiązków. Wkrótce po śmierci S-a, w sierpniu 1568, wspomnienie o nim napisał o. J. Fazio, magister rzymskiego nowicjatu jezuickiego; jego tekst został rozesłany do wszystkich domów zakonu. Pierwszy łaciński żywot S-a napisał w dwa miesiące po jego śmierci Warszewicki. Tekst, bardzo osobisty i zrównoważony, z umiarem i dyskrecją opisujący fakty nadprzyrodzone w życiu S-a, a zarazem przytaczający świadectwa zebrane od innych osób, był podstawowym źródłem dla wielu późniejszych opracowań. W r. 1570 w Krakowie ukazało się wierszowane „Divi Stanislai Costuli Poloni vita” pióra Grzegorza z Sambora.
Półoficjalną aprobatą kultu było obdarzenie S-a tytułem beatus w brewe papieża Klemensa VIII z 18 II 1602. W r. 1605, na prośbę Andrzeja Opalińskiego i Elżbiety z Orsinich Sforza, papież Paweł V zezwolił na wystawienie w kościele św. Andrzeja na Kwirynale obrazu S-a i zawieszenie przed nim tablic wotywnych i srebrnej lampy, ofiarowanej przez bp. krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, znającego S-a jeszcze z czasów wiedeńskich. Ogłoszenie S-a świętym odwlekało się z powodu wprowadzenia nowych przepisów dotyczących postępowania beatyfikacyjnego i kanonizacyjnego, jednak jego kult rozszerzał się na całym świecie, o czym świadczą liczne wydania żywotów, m.in. „Vita beati Stanislai” Franciszka Sacchini, w l. 1609–1727 drukowanego 18 razy w różnych miastach Europy, a także praca o żywocie i cudach S-a w języku chińskim, wydana przez o. Dominika Parennin w r. 1726 w Pekinie. W XVIII w. był S. najbardziej znanym i czczonym w świecie polskim świętym; figury lub obrazy S-a w sukni zakonnej i z Dzieciątkiem Jezus na rękach odnaleźć można w kościołach Ameryki, Indii, Afryki i Australii. Jego imię, czasem zmodyfikowane dla ułatwienia wymowy, upowszechniło się w wielu językach.
W Polsce szczególne zasługi w szerzeniu czci S-a miał Piotr Skarga, który wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów w kilka miesięcy po jego śmierci i poznał relacje naocznych świadków, zaś w r. 1610 dołączył życiorys S-a do siódmego wydania Żywotów świętych, wprowadzając go tym samym do świadomości religijnej wielu pokoleń Polaków, oraz jezuicki pisarz ascetyczny Mikołaj Łęczycki, który doprowadził do odnowienia kultu po jego osłabnięciu w ostatnich latach XVI w. Do czcicieli S-a należeli m.in. król Zygmunt III Waza i hetman Jan Sobieski, który po wygranej bitwie pod Chocimiem w r. 1673 wysłał list do generała zakonu J. P. Olivy przypisując odniesione zwycięstwo wstawiennictwu S-a i postulując jego rychłą kanonizację. W r. 1611 został S. ogłoszony patronem Krakowa, po zwycięstwie chocimskim w r. 1621 był czczony jako patron rycerstwa polskiego, znaki jego szczególnej opieki widziano w ocaleniu Przemyśla przed Kozakami w r. 1648 i w zwycięstwie pod Beresteczkiem w r. 1651. Opieką S-a miał cieszyć się zwłaszcza Lwów, uratowany przez niego w czasie pożaru w r. 1623. Szczególną próbą zawłaszczenia osoby S-a i jego kultu na rzecz stanu szlacheckiego były poglądy głoszące, iż nie był on jezuitą, ponieważ nie ukończywszy dwuletniego nowicjatu nie mógł złożyć ślubów zakonnych, skoro zaś zmarł jako człowiek świecki, powinien być czczony jako syn szlachcica, a nie zakonnik. Propagatorem tej opinii był m.in. Adam Grodziecki, autor pisma „Disquisitio in laudem status equestris Polonici”, krążącego od r. 1633 w odpisach i bardzo wśród szlachty popularnego.
Po licznych suplikach papież Klemens X zezwolił 16 VIII 1670 zakonowi jezuitów i diecezjom polskim na obchodzenie osobnego wspomnienia liturgicznego S-a 13 XI, co przyjmuje się za dopełnienie aktu beatyfikacji. W r. 1674 ten sam papież ogłosił S-a jednym z głównych, obok św. Wojciecha i św. Stanisława biskupa, patronów Korony i W. Ks. Lit. Pierwszy kościół p. wezw. bł. S-a Kostki konsekrowany został 13 XI 1699 w Pułtusku. Od listopada 1727 znajduje się w nim cudowny obraz S-a, przeniesiony z kościoła w Kacicach. Proces kanonizacyjny zamknięto w r. 1714, ale z aktem kanonizacji czekano na zakończenie procesu innego młodego jezuity – Alojzego Gonzagi. Uroczystości kanonizacyjne obu błogosławionych miały miejsce 31 XII 1726 w Rzymie, natomiast w Rzpltej ośmiodniowe uroczystości dziękczynne odbyły się w większości miast ok. 13 XI r.n.
Kasata zakonu jezuitów w r. 1773 i rozbiory Polski spowodowały osłabienie kultu S-a. Ożywienie nastąpiło w XIX w., gdy spontanicznie obwołano S-a patronem młodzieży polskiej, poświęcając mu nowe opracowania żywotów, nowenny, nabożeństwa i obrazki sceniczne. Emigracja polska budowała na obczyźnie liczne kościoły pod jego wezwaniem. Szczególnie do odrodzenia kultu przyczynił się pod koniec XIX w. ks. Franciszek Kuligowski. Kwestia formalnego patronatu S-a nad Polską powróciła u progu Soboru Watykańskiego II. Na prośbę episkopatu polskiego 31 VIII 1962 papież Jan XXIII ustanowił głównymi patronami państwa polskiego Matkę Bożą Królową Polski wraz z biskupami Wojciechem i Stanisławem oraz zatwierdził S-a jako jedynego patrona «mniejszego» (patronus secundarius; w r. 2002 został nim ponadto Andrzej Bobola). Uroczystości 400-lecia śmierci S-a odbyły się w Austrii (1966), w Polsce (1967–8) i we Włoszech (1968). W r. 1974 liturgiczne wspomnienie S-a przeniesiono w Polsce na dzień 18 IX. S. jest patronem archidiec. warszawskiej, diec. płockiej, bazyliki archikatedralnej w Łodzi, a także licznych kościelnych stowarzyszeń młodzieżowych, dzieł wychowawczych oraz nowicjuszy. W Polsce istnieją obecnie (r. 2002) 53 kościoły p. wezw. św. Stanisława Kostki, zaś kościół w Rostkowie, podniesiony do godności sanktuarium diecezjalnego, jest 18 IX centralnym miejscem pielgrzymek młodzieży z diec. płockiej. Pierwsza pielgrzymka, z Przasnysza, odbyła się mimo oporu władz w r. 1982; od r. 1995 w Przasnyszu istnieje Katolickie Stow. im. św. Stanisława Kostki.
Ciało S-a znajduje się w kościele św. Andrzeja na Kwirynale. Jego czaszkę Grzegorz XV w r. 1621 przesłał do Rzpltej; od r. 1637 na mocy dekretu Władysława IV spoczywała w kościele p. wezw. św. św. Piotra i Pawła w Krakowie, po czym pod koniec XVIII w., wskutek kasaty zakonu, zaginęła. W poł. XIX w. cząstkę relikwii obejmującą fragment kości ciemieniowej odkryto w skarbcu kaplicy elektora badeńskiego, gdzie trafiła prawdopodobnie za pośrednictwem saskim i skąd została przekazana do nowicjatu jezuickiego w Gorheim koło Sigmaringen. Istniał on do r. 1872, następnie wraz z relikwiami został przeniesiony do Exaaten w Holandii (1872–85), Blyenbeck w Holandii (1885–6), Tisis koło Feldkirch w Austrii (od r. 1886). Od l. pięćdziesiątych XX w. znajdował się w Neuhausen-Filder pod Stuttgartem. Obecnie relikwie przechowywane są w domu nowicjatu w Norymberdze (Ruper-Mayer-Haus). W Polsce relikwia S-a (cząstka małego palca) znalazła się po zbudowaniu w r. 1744 drewnianej kaplicy w Rostkowie, zaginęła jednak po rozebraniu kaplicy w l. 1860–1. Do nowego kościoła w Rostkowie (zbudowany w l. 1895–1900) relikwie sprowadzono w r. 1926; obok kościoła znajduje się tzw. święta lipa, pod którą, wg ludowych przekazów, święty chętnie się modlił oraz kamień ze śladem jego stopy. Największą znajdującą się obecnie w Polsce relikwią S-a jest cząstka z żebra (dł. 12 cm), przechowywana w kaplicy nowicjatu jezuitów w Starej Wsi koło Brzozowa. W l. sześćdziesiątych XX w. bp płocki Bogdan Sikorski przywiózł z Rzymu relikwie S-a dla niemal 40 kościołów i kaplic w Polsce.
Cześć S-a szerzyły wystawiane w teatrach szkolnych utwory dramatyczne, ukazujące go w trzech podstawowych rolach – orędownika, Sarmaty i ascety. Istnieje ok. 30 niewątpliwych przedstawień związanych z postacią S-a, wystawianych w teatrach szkolnych na terenie Rzpltej w XVII i XVIII w.; należą do nich m.in. „Wizerunek obronej królestwa polskiego przez bł. Stanisława Kostkę” (Lublin 1632), „Dramma de b. Stanislao Kostka Vienna in habitu peregrini fugiente” (Pińsk 1662, Płock 1664), „Polus Polonus, sole, non solio biceps” (Braniewo 1728), „Drama o powołaniu S. Stanisława Kostki do Zakonu Societatis Jesu” (Przemyśl 1755), „Niezawodna nadzieja w patronie ojczyzny albo pewna wygrana przy pomocy świętego Stanisława Kostki” (Wilno 1774), „Victoria triplex, quam beatus Stanislaus Kostka ex hoste triplici reportavit duce Deo, comite Angelo” (b.m.r.w.). S. stał się również bohaterem wiersza Cypriana Kamila Norwida „W komnacie, gdzie Stanisław Święty zasnął w Bogu…”, powieści „Z miłości” Zofii Kossak-Szczuckiej (Kr. 1926) oraz filmu „Skąd się wzięła aureola” (1995) ks. J. Cegłowskiego.
Istnieją liczne przedstawienia scen z życia S-a, m.in.: obraz C. Maratty „Objawienie się Madonny z Dzieciątkiem św. Stanisławowi Kostce” (XVII w.) w bocznej kaplicy kościoła św. Andrzeja na Kwirynale, obraz Szymona Czechowicza „Komunia św. Stanisława” (poł. XVIII w.) w Lwowskim Muz. Historycznym (pierwotnie w pałacu w Podhorcach); podobny obraz tegoż autora w kościele pojezuickim w Poznaniu, obraz „Komunia św. Stanisława” (poł. XVIII w.) w kościele S. Stanislao dei Polacchi w Rzymie, błędnie przypisywany Czechowiczowi, rzeźbiarski wizerunek S-a na Czarnej Kamienicy w Rynku lwowskim, wizerunek malowany na blasze, w r. 1658 umieszczony na ratuszu lwowskim, obraz Georga Hennera „Uczta u rodziców św. Stanisława” (1774) w Muz. XX. Czartoryskich w Krakowie, rzeźba „Śmierć św. Stanisława Kostki” dłuta Pierre Legros Młodszego (XVIII w.) ustawiona w miejscu, gdzie zmarł w pokoju-kaplicy przy kościele św. Andrzeja na Kwirynale w Rzymie, płaskorzeźbione sceny z życia S-a wokół kościoła w Rostkowie, rzeźba S-a adorującego Madonnę z Dzieciątkiem (1909) w ołtarzu katedry w Płocku, obraz Stanisława Kaczora-Batowskiego w kościele św. Marii Magdaleny we Lwowie, w r. 1946 przewieziony do Cieszanowa. Podobizny S-a: obraz (olej na desce), nieznanego autora z końca XVI w., wystawiony w r. 1605 do czci wiernych, obecnie znajduje się w pokoju-kaplicy S-a przy kościele św. Andrzeja na Kwirynale, obraz (olej na desce), ok. 1565, przypisywany malarzowi ze szkoły A. Bronzino, własność Galerii Lanckorońskich w Wiedniu, spłonął w r. 1948, znany z reprodukcji i kopii (np. kopia z r. 1916 w Wyższym Seminarium Duchownym w Sandomierzu), obraz (olej na desce) z 2. poł. XVI w., mylnie przypisywany S. Delfino, przedstawiający S-a w wieku lat 10–12, obecnie w kaplicy nowicjatu jezuitów francuskich w Saint Didier au Mont d’Or pod Lyonem, obraz z kościoła św. św. Piotra i Pawła we Lwowie, koniec XVI w., w r. 1944 przewieziony do Krakowa, obecnie w kościele Ducha Świętego w Nowym Sączu w kaplicy S-a.
Lexikon der christlichen Ikonographie, Freiburg 1976 VIII 389–90; Portrety osobistości pol. Katalog; – Estreicher, XX 146–54; – Bieś A. P., Grzebień L., Inglot M., Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego. Polonia, Kr. 2002 I; – Enc. Jezuitów; Hagiografia pol., II (J. Majkowski, bibliogr.); Polscy święci, W. 1987 VIII 143–85 (S. Bońkowski); – Niesiecki; – Badeni J., Święty Stanisław Kostka, Kr. 1887; Baur A., Głowa św. Stanisława Kostki w Tisis, „Sodalis Marianus” R. 6: 1907 s. 89–92; Bednarski S., Św. Stanisław Kostka (album), W. 1928; Bieś A. P., Stanisław Kostka – Poloniae patronus minus principalis, w: Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, Kr. 2000 II 181–96; Blanche A., Życie świętego Stanisława Kostki w listach brata do sióstr, W. 1849; Bońkowski S., Święty Stanisław Kostka, Płock 1986 (bibliogr.); Bońkowski S., Majkowski J., Stanisław Kostka, w: Nasi święci, P. 1995 (bibliogr.); Bukowski K., Święci polscy. Antologia tekstów literackich, Kr. 1996 s. 106–14; Gach Z., Poczet kanonizowanych świętych polskich, Gd. 1997 s. 139–46; Górski K., Św. Stanisław Kostka na tle swoich czasów, Studia i mater. z dziej. duchowości, W. 1980 s. 376–9; Janicki S., Polski kościół i dom św. Stanisława w Rzymie, Rzym 1952; Jankowski T., Autentyczny portret św. Stanisława Kostki, „Słowo Powsz.” 1952 nr 14; Kadulska I., Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce, Gd. 1997 s. 15–20, 62–3; Kałuża S., Zapomniana kaplica w Wiedniu, „Posłaniec Serca Jezusowego” R. 121: 1992 nr 3 s. 6–7; Konopka S., Św. Stanisław Kostka patronem Krakowa. Dokument z r. 1611, „Sodalis Marianus” R. 6: 1907 s. 366–73; Koszutski H., Święty Stanisław Kostka patron królestwa polskiego i jego wiek, P. 1882; Księga Świętych, W. 2002 odcinek 33; Kukiz T., Madonny Kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezjach Polski, W. 2000–2 I cz. 1 s. 126, 128, 292–7, Supl., s. 155; Majkowski J., Święty Stanisław Kostka. Studium z dziedziny hagiografii psychologicznej, Rzym 1965 (bibliogr., reprod. obrazów i dok.); Mish J. L., De vita Sancti Kostkae sinicae scripta, „Antemurale” T. 5: 1959 s. 85–9; Okoń J., Dramat i teatr szkolny, Wr. 1970 s. 133–9, 396–8; Orańska J., Obraz św. Stanisława Kostki w kościele farnym w Poznaniu, „Dzien. Pozn.” 1933 nr 262; taż, Szymon Czechowicz 1689–1777, P. 1948 s. 74–6, 79–82, 126–7, 148, 150, 154, ilustr. XVII; Pachucki J., Pamiątki po św. Stanisławie w Starejwsi, „Sodalis Marianus” R. 25: 1926 s. 172–6; Pagaczewski J., Ze studiów nad ikonografią św. Stanisława Kostki, Kr. 1927; Rostworowski J., Pierwszy jezuita w chwale błogosławionych, „Przegl. Powsz.” T. 172: 1926 s. 129–40; Schamoni W., Das wahre Gesicht der Heiligen, München 1967 s. 158–9; Sygański J., Święty Stanisław Kostka patron Lwowa, Lw. 1906; Sztuka sakralna w Polsce. Malarstwo, W. 1958 ilustr. 209–10; Uroczysty obchód 200-lecia kanonizacji św. Stanisława Kostki we Lwowie, „Wiek Nowy” R. 26: 1926 nr 7622; Warszawski J., Ignotum scriptum autographum S. Stanislai Kostka, „Antemurale” T. 4: 1958 s. 77–89; tenże, Największy z międzynarodowych Polaków, Rzym–Chicago 1961 (bibliogr.); tenże, Polonica z rzymskiego Kodeksu Nowicjuszy Towarzystwa Jezusowego (1565–1586), Rzym 1955; tenże, Stanislao Kostka, w: Bibliotheca Sanctorum, Romae 1968 XI kol. 1369– 70; Załęski, Jezuici, I 680–83, 720, III 924–50; Załęski S., Kościół oo. Jezuitów we Lwowie pod wezwaniem śś. Apostołów Piotra i Pawła, Lw. 1879 s. 11–12, 24–5; tenże, OO. Jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, Nowy Sącz 1896 s. 79–81; – Leśniewski F. M., Beneficia optime collocata sive de maxima erga Leopolienses beneficentia Divi Stanislai Kostcae…, Leopoli 1751; Majkowski J., Warszewickiego „Żywot” Stanisława Kostki (tekst łaciński i tłumaczenie), w: Studia i materiały, Rzym 1972 s. 215–49.
Andrzej Paweł Bieś